De chanoekia van het gezin Spira-Artmann

- door Gerrit van der Vorst -  

Op 7 september 1932 meldde de 24-jarige joodse koopman Mechel Spiro zich in Venlo, na een reis van meer dan 1.200 kilometer vanuit Tarnowie. Na een kort verblijf bij rabbi Alex Rubens (Nieuwstraat 11) vestigde de nieuwkomer zich op Steenstraat 22. Eind oktober opende hij op dat adres de zaak Gebroeders Spiro. 

Advertentie in de Nieuwe Venlosche courant van 29 oktober 1932 (www.delpher.nl).

Steenstraat 22 is de linkerkant van het gebouw met schoenmaker Jean Kusters (met dank aan Piet Braem).

Mechel maakte kwartier voor zijn jongere broer en mede-vennoot Henoch, bontwerker van beroep, die op 22 juni 1933 uit Krakau kwam, meer dan 1.100 kilometer van Venlo. Waarom de broers van zo ver naar Venlo kwamen, is niet bekend, en ook niet hoe hun zaken liepen. Na 1932 kwamen er in elk geval geen advertenties meer.

Henoch Spiro was in 1930/1931 in Antwerpen geweest, waar hij een ‘leurboekje’ had gekregen (foto Alan Spiro).

Het door Henoch Spiro in Maastricht geopende filiaal was geen lang leven beschoren. Hij bleef niet in Nederland. Hij trouwde in 1935 met de joodse verpleegster Doris Protter die in 1933 met haar vader, zuster en broertje uit Duitsland naar Venlo was gevlucht. Nog datzelfde jaar vertrok het echtpaar naar Israël, samen met Doris’ zuster Hannah. Mechel Spiro bleef achter in Venlo, waar hij met de achternaam Spira in het bevolkingsregister stond.

Hannah Protter. De vader van Hannah en Doris Protter bleef achter in Venlo met hun broertje Ralph. Ralph Protter werd later ondergebracht in een joods weeshuis in Leiden. Vader en zoon zouden tijdens de bezetting gedeporteerd en vermoord worden.

De joodse (Peppi) Dora Artmann was in 1920 in Remscheid geboren. Haar ouderlijke gezin leed zwaar onder de jodenvervolging in Duitsland. Zo publiceerde het beruchte blad ‘Der Stürmer’ in 1935 een lijst van ‘Stinkjuden’ waarop de bescheiden zaak van vader Josef Artmann vermeld stond. En tijdens de Reichskristallnacht werden er bij hen ernstige vernielingen aangericht. Twee maanden eerder was zoon Osias (20) aan TBC overleden.

Foto ter gelegenheid van het huwelijk van Dora’s zuster Jochewed Eva met Israël Kamiel (foto Ghetto Fighters’ House). Op de bovenste rij Dora Artmann (vierde van links) en Osias Artmann (achste van links).

In oktober 1939 ondernam Dora Artmann (19) een vluchtpoging richting Engeland, maar ze strandde in Vlissingen. Op 15 mei 1940 maakte ze in Rotterdam het verwoestende bombardement mee. In verband met de bouw van de Atlantikwall moesten potentiële ‘joodse spionnen’ de kuststrook verlaten. Op 11 september 1940 kwam Dora met 21 andere, merendeels berooide joodse vluchtelingen uit Duitsland aan in Venlo. 

De Atlantikwall was een meer dan 5.000 kilometer lange kustverdedigingslinie, die Nazi-Duitsland tijdens WOII aanlegde, als bescherming tegen een geallieerde invasie (Wikipedia)

Dora Artmann kreeg huishoudelijk werk en inwoning op Herungerweg 129. Begin juli 1941 trouwde zij (20) met Mechel Spira (33) die eveneens de Poolse nationaliteit had. Het echtpaar begon op Peperstraat 40 een stoffenzaak. Het was een huwelijk van de hoop, dwars tegen de stroom van anti-joodse maatregelen in. Hun woonruimte werd nog in 1941 geïnventariseerd. 

Peperstraat 40 na de bevrijding (met dank aan Piet Braem). De bovenverdieping was nummer 38.

Bovendien kregen ze te maken met straatterreur. In de nacht van 1 op 2 april 1942 werd de ruit in hun winkeldeur vernield. Drie weken later kwam in het Sint Joseph-ziekenhuis zoontje Arthur ter wereld. Anderhalve week na de bevalling moesten zijn ouders de jodenster gaan dragen. Op 29 juni 1942 moest Mechel Spira zijn herenrijwiel inleveren op het bureau van de Venlose gemeentepolitie. Zo ging het maar door. Niet lang daarna werden Adolf en Anna Biegeleisen-Issler en hun twee zoontjes Raphael Hermann en Max ingekwartierd op Peperstraat 40, nadat ze Heutzstraat 3 kennelijk hadden moeten verlaten. 

Jeugdfoto van Raphael Hermann Biegeleisen (Keulen, 23 maart 1924 – Midden-Europa, 30 april 1943, 19 jaar).  

Jeugdfoto van Max Biegeleisen (Keulen, 6 september 1925 – Midden-Europa, 30 april 1943, 17 jaar).

Op 25 augustus 1942 vond de eerste, grootscheepse deportatie uit Venlo plaats. Onder de gedeporteerden bevonden zich Raphael en Max Biegeleisen. De dreiging voor de achtergeblevenen nam snel toe. Zes dagen later werd de liquidatie van Gebroeders Spiro aangekondigd en medio september kwam men de inboedel van het gezin Spira-Artmann nauwgezet opnemen.

Het duurde nog tot 10 november 1942. Die dag werd om circa 11.00 uur Mechel Spira ingesloten in cel 8 van het Venlose politiebureau. Echtgenote Dora en baby Arthur volgden vijf uur later. De volgende ochtend werd het gezin overgebracht naar Kamp Westerbork, samen met 6 andere joodse Venlonaren. Al op 16 november volgde transport naar Auschwitz. 

Fragment uit het arrestantenboekje van de Venlose gemeentepolitie voor de nacht van 10 op 11 november 1942 (foto privé-collectie). Reden voor arrestatie: ‘Jood’.

Bij aankomst werden Dora (22) en haar zes maanden oude zoontje Arthur meteen vermoord. Mechel (ook wel Maizel en Michel genoemd) Spira moest eerst dwangarbeid verrichten. Hij kwam op 26 maart 1943 om op een bouwproject in Seibersdorf, op de leeftijd van 35 jaar.

In december 1942 was hun woning inmiddels ontruimd door Gemeentewerken, waarvoor de dienst een bedrag van 49 gulden en 54 cent rekende. Tijdens het ontruimen was hun piano achterovergedrukt voor de Venlose NSB-korpschef Carel de Bruijn, maar na diens vertrek uit Venlo verdween ook die laatste, stille herinnering aan het gezin Spira-Artmann via concertgebouw De Prins spoorloos. Daarna herinnerde niets meer aan het vermoorde gezin.

Tot najaar 2021! Bijna 80 jaar later blijkt opeens dat het echtpaar Spira-Artmann hun negenarmige kandelaber (chanoekia) en een enkele foto in bewaring hadden gegeven aan plaatsgenoten. De kleinkinderen van die Venlonaren waren er in geslaagd om de nazaten van Henoch Spiro in de VS op te sporen. En toen kwam er opeens ook een trouwfoto van Mechel en Dora Spira-Artmann. 

Naar verluidt, zou de Venlose Maria Janssen winkelmeisje zijn geweest bij Gebroeders Spiro  (foto Jeroen van Veghel). Zo zou de chanoekia bij haar familie zijn beland. 

De chanoekia van Mechel en Peppi Dora Spira-Artmann (foto Jeroen van Veghel). 

Het bruidspaar in juli 1941 voor de Venlose synagoge (foto Alan Spiro, met dank aan Will Soree).

In 2022 zullen voor Mechel en Dora Spira-Artmann en Arthur struikelstenen onthuld worden ter hoogte van hun voormalige woonadres. Aanvankelijk zou dat op 3 december 2021 gebeuren, en dan zou hun chanoekia op zo’n 60 meter afstand van hun voormalige woning hebben gebrand op de zesde dag van het Chanoeka-feest. Vanwege Corona-ontwikkelingen is de onthulling van de struikelstenen echter uitgesteld.

Reageren? Stuur Gerrit van der Vorst een e-mail: gp.vandervorst@xs4all.nl.