Het eigendom van het joodse kerkhof tijdens en na de bezetting

- door Gerrit van der Vorst -

In mei 2020 behandelde KRO-NRCV-Pointer de omgang met onroerend goed van joodse eigenaren tijdens de bezetting. Tientallen Nederlandse gemeenten zijn daarna een onderzoek begonnen naar de eigen betrokkenheid bij dergelijke kwesties.

In de gemeente Venlo gaat het om 17 panden en een stukje grond. Medio november 2021 vroeg ik aan de gemeente of men ook onderzoek zou doen.

Grote Kerkstraat 20, links naast het toenmalige gebouw van het Dagblad voor Noord-Limburg (met dank aan Piet Braem). Het pand van de weduwe Josefine Wiener-Hirsch werd gekocht door de NSB’er Hans Giesendorf die na de bevrijding van de weduwe een vergoeding eiste voor door hem gepleegd onderhoud

Het pand werd in 1977 afgebroken (met dank aan Piet Braem).

Na een rappel, een telefoontje en een dwingende e-mail kreeg ik eind december een verontwaardigde reactie. Ik moest beseffen dat het om een ingewikkelde kwestie ging. Maar alla, ik kreeg antwoord. De gemeente had er in 2020 al naar gekeken. Venlo had zelf geen joods onroerend goed gekocht en onderzoek was dus waarschijnlijk niet nodig. Ik sputterde tegen. De betrokkenheid kon verder gaan dan de aanschaf van vastgoed voor eigen doeleinden. Venlo kon informatie hebben geleverd over woningen aan notarissen en kopers. Of aanslagen voor erfpacht en straatbelasting hebben opgelegd aan overlevenden.

Goltziusstraat 9 van de familie Sanders was ook een van de onteigende panden. Abraham Sanders en zijn zusters Elisa en Regina werden het slachtoffer van de Holocaust.

Zo ingewikkeld deed het Venlose gemeentebestuur indertijd niet over zulke zaken. Men stuurde na de bevrijding regelmatig de deurwaarder naar Philip Cohen, met dwangbevelen voor de grond/straatbelasting voor de onbruikbare synagoge. Die belasting was tot en met de eerste helft van 1943 keurig betaald en de rest werd rücksichtslos ingevorderd.

Dwangbevel voor 13 gulden 82, voor de grondbelasting van de synagoge over de tweede helft van 1943 (gemeentearchief Venlo). Pas in 1949 bleven zulke dwangbevelen uit.

Het kon erger. Bij toeval bleek de Nederlands Israëlitische Hoofdsynagoge Limburg op 30 december 2021 soortgelijke vragen gesteld te hebben aan de gemeente. Ook pas na een rappel kreeg men 3,5 maand later een voorlopige reactie. Een definitief antwoord zou nog weken duren, want het ging om ingewikkelde problematiek. Misschien toch dus?

Zo ingewikkeld is het helemaal niet. Meerdere Limburgse steden hebben al een onderzoek aangekondigd en ik adviseer Venlo om dat ook maar te doen. Dat heeft te maken met de wijze waarop de gemeente Venlo na de bevrijding omging met terugkerende joodse Venlonaren.

Overhandiging in 2014 van het boek ‘Een diepzwarte sluier’ aan burgemeester Scholten in 2014. In het boek werd de handelwijze van Venlo aan de kaak gesteld.

Neem de kwestie joods kerkhof. In 1943 waren de bezittingen en verplichtingen van de verdwenen joodse geloofsgemeente overgenomen door de commissaris voor niet-commercieele Vereenigingen en Stichtingen in Arnhem. Die moest nu het renteloos voorschot aflossen, dat de gemeente Venlo in 1928 had verstrekt aan de joodse geloofsgemeente. Juist vanaf 1943 moest er met 50 gulden per jaar afgelost worden. Maar alle joodse inwoners waren ondergedoken of gedeporteerd.

Het (nieuwe) joodse kerkhof anno 2022 (met dank aan Bart Maas).

Burgemeester Jo Zanders wilde die aflosverplichting wel schrappen, als Venlo in ruil daarvoor het joodse kerkhof kreeg. De directeur van Gemeentewerken maakte bezwaar. De grond zou pas gebruikt kunnen worden als er een nieuw bestemmingsplan kwam en volgens de Begraafwet moesten graven voor de duur van tien jaar onaangeroerd blijven. En wat als er nog joodse personen begraven moesten worden? Maar in september 1944 kwam de deal rond.

Burgemeester Jo Zanders (Nieuwe Venlosche Courant d.d. 15 juni 1939, www.delpher.nl).

Na de bevrijding droeg het Venlose gemeentebestuur het kerkhof gauw weer over aan de joodse geloofsgemeente. Dat was geen liefdadigheid, want tegelijk bedacht men dat dan wel dat voorschot van 1.000 gulden afbetaald moest worden. Niets voor niets. En zo ontving Philip Cohen begin 1946 de boodschap, dat er over de jaren 1943, 1944 en 1945 nog niets afgelost was. Betaald moest er worden.

Plaquette voor de zo zwaar geplaagde voorman Philip Cohen van de joodse geloofsgemeente in Venlo.

En er was nog wat. Duitse soldaten hadden schietgaten in de muren gehakt en door een bominslag stond de voorgevel uit het lood. Dat vond de gemeente gevaarlijk. Alsof Venlo niet verantwoordelijk was geweest voor het kerkhof, eiste men dat Cohen de beschadigde muur met spoed liet afbreken of stutten.

Toegegeven, dat betrof allemaal de omgang met onroerend goed van de joodse geloofsgemeente. Misschien heeft de gemeente zich ingehouden tegenover privé personen? Ik zou daar niet op gokken. Dan blijft die kwestie hangen. Gewoon onderzoeken en eventuele fouten manmoedig rechtzetten. Dat is toch een erekwestie, hoe ingewikkeld kan dat zijn?

En verder zou ik dat laakbare gedrag van de gemeente Venlo alvast gaan compenseren. Op 10 maart 2022 heeft Venlo Partners op een mooi, door Sormac bv gefinancierd initiatief struikelstenen laten onthullen voor 16 voormalige vermoorde joodse Holocaust-slachtoffers. Nog zo’n 75 te gaan. Dat kan de gemeente faciliteren door nou toch die verhipte legeskosten te schrappen (!) en een flink budget beschikbaar te stellen.

Neef Allan Spiro van het vermoorde gezin Spiro-Artmann zegt op 10 maart 2022, samen met drie zoons, kaddisj bij de onthulde struikelstenen voor het gezin (foto Kino Linders)

Reageren? Stuur Gerrit van der Vorst een e-mail: gp.vandervorst@xs4all.nl.